KOCAELi'DE 100 YILDAN KARELER

İzmit'te mezat,  1924

İzmit içinden geçen demiryolunun ikiye ayırdığı Hamidiye Caddesi 1909'dan beri "Hürriyet" adını taşıyordu. Cadde Mutasarrıf Sırrı Paşa tarafından dikilen çınar ağaçları gölgesinde canlı bir ticaret alanıydı. Belediye, ticaret odası, eczahane, doktor muayenehanesi, sinema, fotoğrafçı, banka, kahve ve otellerle; kitap-kırtasiye, saraç, saatçi, terzi, tuhafiye, manifatura,  müskirat bayii, kavafiye, sobacı-tenekeci, yemişçi-manav, bakkal ve diğer dükkanlar sıralanırdı. Zaman zaman da mezat kurulurdu.

Caddenin gayrimüslim esnafı, Reji İdaresi'nin yabancı memurları ayrılmış; cadde esnafı artık eski İzmitli Türklerle, Kafkasya, Rumeli ve Kırım göçmenleri ve Türk Mübadillerdi.           

Buharlı lokomotifin gürültüsüne ve saldığı beyaz buharlı sise aldırış etmeksizin ticarethane önlerindeki iskemleler dolardı. Tren düdüğü ve vagonların raylar üzerinde çıkardığı sesler birbirine karışır da kimse şikayetçi olmazdı. Fayton ve at arabaları dışında araç trafiği olmadığından yoldan çıkan toz, pek de umursanmazdı.   

Kaldırımlar kent çarşısında işi olanlar kadar gezinti isteyenlerin de en çok takıldıkları alandı. Demiryolu korkulukları tren geçmediği zamanlarda kimilerine tüneyerek dinlenmek imkanı sunardı. Ayakkabı boyacıları, seyyar satıcılar da demiryolu kalabalığından nasiplenirlerdi.

Fevziye Camii öyle şimdiki gibi demiryolundan geçenler tarafından apaçık görülmezdi. Önünde vakıf dükkanları vardı. Cami avlusuna bu dükkanlar sırasındaki mermer alınlıklı görkemli bir demir kapı ile girilirdi (Kapının orijinali bugün Bağçeşme'deki "Şehitlik" girişindedir.).

SALT Arşivi'ne ait eski harflerle "Halk Fotoğrafhanesi, İzmit: Demiryolu -Nabi" mor kaşeli foto kart:  "Emvali metruke 1924; sahibi bulunmayan malların satışı, mübadele sonrası müzayedesi" olarak değerlendirilmiştir.

Fotoğrafta geçitte, beyaz tülbent sarılı fesiyle iskemlede oturan adam; demir korkuluklara astığı yaygı ya da örtü benzeri eşyasına müşteri beklemektedir. 

Biri beyaz örtülü, diğeri  siyah yeldirmeli iki kadın yoldaki telaşlı kalabalığa katılmış. İşlerini bitiren köylülerin güneşli kış gününde bir an evvel dönmeleri gerek. Karşı çınar dibinde iç içe konulmuş küfeler, pazarın sona erdiğinin işareti.  Oynayan çocuklardan başka caddenin hareketini oturup izleyenler, paltolu, paltosuz ahalinin her biri fesli ya da sarmalı başlıklı.

Fotoğraf karesine o sırada satılık eşyaları merakla izleyen bir grup asker girmiş. İstiklal Savaşımızın kahraman askerleri, Cumhuriyet kurulduktan sonra belli ki rahatlamışlar, izin günlerinde çarşıyı dolaşmakta; ayakkabı boyatan da var. Siperliksiz ayyıldızlı şapkaları, 11 Ekim 1922'den sonra İzmit'te konuşlanmış I. Ordu Kumandanı Sakallı Nurettin Paşa ve çevresindeki askerlerin taktığının aynı. O günlerde Hanlariçi Caddesi, bu Nurettin Paşa'nın adını taşımaya başlamıştı (şimdiki İstiklal Caddesi).

Ön planda Fevziye Camii tarafında, altı sıra sigorta fincanlı elektrik direği dibinden başlayarak demiryolu korkuluklarına dayanmış bir sıra mobilya, lamba, dikiş makinesi, çeşitli ayna ve örtülerin açıkhavada satışa arzedilişini gösteren bu fotoğrafı Lale Tığ ve kentimizin yetiştirdiği çok değerli mobilya ustası ve imalatçısı rahmetli Turan Tığ'ın kızı Mimar Ece Tığ okudu:

"Solda, serginin başında fesli bir adam oturmakta, ayna ve bazı eşyalar altında, taht gibi gösterişli iki koltuk görülmektedir. Üstlerinde küçük bir mermer masa (genelde antrede kullanılan tırnak dresuar) ve ayna var. Ayna muktemelen dresuarın parçası. Onların önünde de goblen kaplamalı ahşap dörtlü kanape.

İki adet el dikiş makinası ve onların kutuları altında konsol ve büfe gibi yatak odası mobilyaları ile biri yüksek kaideli karpuzlu iki gaz lambası dikkat çekmektedir."

***

Kurtuluş Savaşımız sırasında işgalcilerin verdiği güvenle İzmit katliamına katılan ya da seyirci kalan yerli Gayrimüslimler; İzmit işgalden kurtulurken kenti terketmek durumunda kaldılar. 27-28 Haziran 1921'deki İzmit katliamı gibi Mübadeleden sonra gidenlerin terkettiği eşyaların müzayede ile satıldığı unutulmadı; kuşaktan kuşağa anlatıldı.

***

8 Haziran 1952 günlü Demokrat Kocaeli Gazetesi'nde Kocaeli Sulh Hukuk Yargıçlığı'nın açık arttırma ile satış ilanında "İzmit Hacı Hasan Mahallesi Çukur Çeşme Sokak 1 numaralı evde 6 Eylül 1951 tarihinde ölen Fatma Tezel'in bıraktığı 1522 lira muhammen kıymetli ev eşyasının 19 Haziran 1952 günü saat 12.30'dan itibaren demiryolunda Turan Kahvesi karşısında açık arttırma ile satılacaktır. Satış günü muhammen kıymetin / 75'i bulduğu takdirde alıcısına ihalesi icra olunacak ve ihale olunan eşya teslim edilecektir. Satış bedeli peşin olarak satış memuruna ödenecektir." denilmesinden demiryolunun "mezat yeri / müzayede alanı" olarak bir süre daha kullanılmaya devam ettiği anlaşılmaktadır.

"Şark Pazarı Sadettin kırtasiye, tuhafiye"  Fevziye Cami önündeki dükkanı 1928 öncesi

"Şark Pazarı Sadettin kitap ve saire"  Fevziye Cami önündeki dükkanı 1928'den sonra

Şark Pazarı Sadettin

Eskiden Fevziye Camiin önü sıra dükkanlarla kapalı bulunuyordu. Bu dükkanların bir kısmı camiin vakfıydı. Şampiyon bisikletçi Yunus Nüzhet Unat'ın anlattığına göre: "Bunların arasında hemen göze çarpan Sadettin'in (Yalım) Şark Pazarı isimli dükkanı idi. İki kısımdan meydana gelen bu dükkanın bir kısmı kırtasiye diğer kısmı da kitap mağazası idi. Sadettin o zaman yakışıklı ve çok hareketli bir gençti. Nazmi de onun mağazasında çalışıyordu. Birbirine bağlı birer kardeş gibiydiler.  Hatta, onların tepeden tırnağa kadar bir örnek giyindiklerini bile görmüşümdür. Sonraları her nedense aralarına kara kedi girdi, ayrıldılar.

Sadettin aynı zamanda çok hareketli ve komple atlet görünüşünde bir sporcuydu. Bisiklete biner, atletizm yarışlarına katılırdı. Bilhassa İzmit takımının zarif ve çevik pozisyonları ile alakaları üzerinde toplayan kalecisiydi. Bisikleti daima dükkanının önünde dururdu. Akşama doğru sık sık bindiği ve görünmez bir rakiple yarışır gibi süratle Demiryolu Caddesi'nin sonunda bulunan evine doğru gittiği görülürdü. Bu gösterişli gidiş ve gelişlerde bir nevi idman görünüşü vardı ama bu idmanlar daha ziyade ileride yol üzerindeki evlerde bulunan kızların pencerelerde toplandıkları saatlere rastlamasıyla ilgili olmalıydı. Bütün hareketleri onda mücadeleci bir tabiatın bulunduğunu gösteriyordu. Faaliyetleri zamanla memleket meselelerine dönüşünce katıldığı hadiselerde ve elde ettiği başarılarda bu tabiatın büyük tesiri olacaktı."*

"Şark Pazarı Sadettin" Ticarethanesi İzmit'te okul kitapları satış yeriydi. Her nevi kırtasiye çeşitleri Nauman dikiş ve yazı makineleri, Kodak fotoğraf makine ve levazımatı ve saire bulunurdu (12.07.1938, Akşam Gazetesi). İsveç malı 50 gramlık graft ambalaj kağıtları da satılırdı (03.08.1945, Akşam Gazetesi). Dün ve Yarın Tercüme Külliyatı'nın İzmit bayii idi (15 Şubat 1935, Kurun Gazetesi). Pilli, ceryanlı MINERVA radyolarını tavsiye eden 10.06.1952 tarihli Hürsöz gazetesine verdikleri ilanda 32 yıllık ticari müessese olmaktan iftihar ettiklerini yazdıklarına göre Şark Pazarı'nın kuruluşu 1920 olmalıydı.

Demiryolu, Cumhuriyet'in ilk yıllarında başlıca ve en önemli ulaşım aracıydı. Başkent Ankara ve İstanbul arasında giden gelen devlet büyükleri, yabancı diplomatlar trenle yolculuk yaparlardı. Milli bayram günlerinde İzmit'te, Demiryolu'nun iki yanındaki caddede  kurulan taklar ve özellikle Sadettin Bey'in "Şark Pazarı" gibi çoşkuyla süslü dükkanların önünden geçişleri tören gibiydi.

 Demiryolu'ndan geçenlere Fevziye camii ve Halkevi'nin önünü açmak için sıra dükkanlar boşaltılıp yıkılınca buradaki dükkanlarda ticaret yapanlar gibi Sadettin Bey de kendisine yeni yer buldu. Yeni yer karşı sırada Tekel binası hizasında yani Hürriyet Caddesi'ndeydi. Sonraları bu dükkan işhanına katıldığından, işhanı inşaatı tamamlandığında orada kırtasiyeciliğe devam etti (14 Temmuz 1982, Kocaeli Gazetesi). Yaşadığı sürece "Şark Pazarı" kapanmadı. Belki de Kemal Öz ile kavgasının özünde  Şark Pazarı'nın ilk yerinin istimlakı vardı.  

Şark Pazarı sahibi Sadettin (Yalım) 26 Ocak 1927 tarihinde kurulan 50.000 TL sermayeli Kocaeli Halk Bankası Türk Anonim Şirketi kurucu ortaklarındandır. 1950-1953 yılları arasında İzmit Belediye Başkanı, TBMM X. Yasama Dönemi (02.05.1954 – 01.11.1957) ve XI. Yasama Dönemi (27.10.1957 – 27.05.1960) Kocaeli Milletvekili'dir.

Sadettin Yalım'ın babası, Kayseri eşrafından Devecioğlu Hacı Ömer Efendi'nin oğlu Mustafa Sabri Bey; annesi Afyonkarahisar eşrafından, İşkodra Ceza Reisi Mehmet Nazif Bey'in kızı Fitnat Hanımdır. Mustafa Sabri Bey, 1896 yılında Eskişehir Ziraat Bankası Muhasebeciliğinden İzmit Ziraat Bankası Müdürlüğü'ne tayin edildi. İzmit'te 15 yıl kaldıktan sonra Maraş Sancağı  Ziraat Bankası Müdürü olarak atandı. Oğlu Sadettin (Yalım), 1907 yılında Maraş'ta doğdu. Maraş'dan Bolu'ya,  Bolu'dan Rodos'a; daha sonra Mustafa Sabri Bey'in Tahriri Musakkafat Reisi olarak tayini üzerine Halep'e gittiler. İzmit'e tayinle geldiklerinde  Sadettin beş yaşındaydı. Bir yıl sonra babası Mustafa Sabri Bey'in 1913 yılında zatürreden ölümünden sonra annesi ve iki ablası Melek ve Nimet Hanım ile kaldılar. Ablaları Gümülcine eşrafından Kalıpçı Hasan Efendinin oğulları ile evlendi [Melek Hanım (Bankacı), İbrahim Özbek ile Nimet Hanım, Halil Özbek ile evlenerek elti oldu]. 

Sadettin, ilköğrenimine 7 yaşındayken yakınlarındaki "Maraşlı Mektebi"nde başladı. Bir yıl sonra Birinci Dünya Savaşı başlarken Eskişehirde bulunan ve eski İşkodra hakimlerinden dedesi Süleyman Nazif Bey'in yanına gittiler. Burada iki yıl kaldıktan sonra gene İzmit'e döndüler. İttihatçıları'ın açtığı bugün Yeni Turan Okulu'nun bulunduğu binadaki altı sınıflı "Numune Mektebi"ne gitti. Sınıfları birincilikle geçti. İzmit'in İngiliz işgaline uğramasıyla okul Yukarıpazar'a taşındı. Sonra da Yunan işgaliyle okullar kapandı.

Enişteleri Halil ve İbrahim'in (Özbek)  yüze yakın İzmitli ile birlikte Yunan adalarına sürülmüştü. Kırtasiye dükkanı ve matbaa Yunanlar tarafından yağma edilip kendileri esir olarak götürüldüklerinde kalan malları düzenleyip sahipsiz kalan işyerlerini çalıştırmak ona düştü. Bu sırada tam 13 yaşındaydı. Yunan vahşetini gördü; işgalin bütün aşamalarını yaşadı: "Yunanlar ve çeteler İstiklal Caddesi'ndeki dükkanları ve evleri yaktılar. Belediyeye sığınan 2 bin kadın ve çocuk, Yunanlarca yakılmak istendiler. Bu arada bir Fransız torpido gemisinden çıkan Fransız bahriyelileri vahşeti önlediler. Benim Fransızcam o sırada çok işe yaradı; Fransızlara durumu anlattım ve belediyedeki kadınlarla çocukların kurtulmasını sağladım. Fransız Mektebi Tercümanı Ahmet Bey de mektepteki kadınlarla çocukların kurtulmasını sağladı. Bu arada işgalciler 50-60 kadar vatandaşımızı Bağçeşme'de şehit ettiler. İzmit'e önce Milis kuvvetleri sonra da Rasim Bey kumandasındaki askerler girerek işgale son verdiler."

Kurtuluştan sonra eniştelerinden bu işyerini devraldı. Fevziye Camii önündeki bu ilk işyerinin yanındaki dükkanı da alarak 1921 yılında "Şark Pazarı Sadettin Kırtasiye Kitap" mağazasını açtı. Bu mağazanın bir şubesi de Adapazarı Uzunçarşı'da altı yıl kadar faaliyet gösterdi.***

İstanbullu Süheyla Hanımla evlendi (29 Haziran 1927). Üç çocukları oldu. Suat Yılmaz Yalım (30 Kasım 1928), Solmaz Balcıgil (18 Mart 1934), Mustafa Sabri Yalım (11 Temmuz 1941).

Sporun yararlarına inanan, spora gönül vermiş bir kişiydi. Bisiklette bölge birinciliği ve 50 kilometrede Türkiye ikinciliği vardır. Atletizmde 400, 800, 1500 metrelerde koştu, bölge birincisi oldu. Akyeşil Spor Kulübü kalecisiydi. İdmanyurdu Kulübü kurucularından olup genel kaptanlığını yaptı. Atletizm yarışmaları için gittikleri Adapazarı'nda Meserret Oteli'nde kaldıkları sırada Lekeli Hummaya yakalandı. 40 gün ölümle pençeleştikten sonra iyileştiyse de sporu bırakmak zorunda kaldı. ***

Demokrat Parti Dönemi ilk İzmit Belediye Başkanı Sadettin Yalım

Çok partili dönem başlarken 1946 yılında CHP'den Demokrat Parti'ye geçti. 08 Mayıs 1947 tarihli Cumhuriyet gazetesinde, "Türk Yolu gazetesinde çıkan bir yazıda kendisine hakaret edildiği gerekçesiyle gazete sahibini, muharrini ve belediye başkanını dava ettiği" haberi yer almıştı. 1950 yerel seçimlerinde İzmit Belediye Meclis Üyesi seçildi. Belediye meclisi tarafından da İzmit Belediye Başkanı seçildi. Bu dönemde Emin Soydan Beylere ait Sarı Konak yanındaki 12.000 - 15 000 m2lik sebze bostanı için istimlak kararı aldırdı. İçinde 5m çapındaki kuyudan, gözü bağlı bir atla dönen bostan dolabı ile bu alan sulanır, neredeyse akla gelen tüm sebzeler yetiştirilirdi. Şehirleşmeye feda edilen bu alan üzerine belediye tarafından yaptırılan iki büyük bina çeşitli birimleriyle hizmet vermiş, üstü kapalı pazar yeri senelerce kullanılmıştır.***

1951 yılında İstiklal Caddesi üzerindeki  hal binasında Şehir Bandosu'nun bulunduğu salonu haftanın beş günü Klasik Türk Musiki Yurdu'na tahsis etmesi unutulmadı (05.06.1951, Hürsöz Gazetesi).   Kendisi de gazete muhabirliği yapmış olan Sadettin Yalım, İzmit Belediyesi'nde basın bürosu açtı (11.08.1951, Hürsöz Gazetesi). Karakayalar Suyu "resmi açılışı", Rasathane Yolu "temel atma" törenleri yapıldı. Derince'ye Çene suyu bağlattı; otobüs seferlerini başlattı. Saray Bahçesi'nden Rasathane'ye yapılmakta olan yolun açılmasının gecikmesi (22.08.1951, Türkyolu Gazetesi) parti içi destekçilerini azalttı. Belediye meclisinde çoğunluğu sağlayamaması işleri zorlaştırdı. Kent gazetelerinin eleştirisinden de bolca nasibini aldı. 05 Ekim 1952 günlü Demokrat Kocaeli Gazetesi manşetten: Saadettin Yalım verdiği beyanatta "şehir meclisinin ekseriyetini beş on kişi diye küçümseyerek İzmit'in muhterem halkına hakaret etti.  Dünkü beyanatını şiddetle protesto ederiz." diyordu. Üç ay sonra  İçişleri Bakanlığı'nca belediye başkanlığı görevinden alındı (11.12.1952, Demokrat Kocaeli Gazetesi).  Mahkemesi İstanbul'da görülen Sadettin Yalım'ın belediye davası 26 Eylül 1953 günü oğlu Avukat Yılmaz Yalım'ın savunmasından sonra beraatla sona erdi ise de belediye başkanlığına dönemedi. Sekiz ay sonra yapılan genel seçimde DP'den Kocaeli milletvekili oldu.      

X. Dönem ve XI. Dönem Kocaeli Milletvekili Saadettin Yalım

1954 seçimlerinden sonra mecliste dahiliye komisyonunda çalıştı. XI. Dönemde TBMM'de İzmit Körfezi'nde çalıştırılan köhne vapurların değiştirilmesi hakkında "Körfezde bir facia olursa bunun hesabını kim verecek!" diye sormasının üzerinden çok geçmeden 1 Mart (1958) Üsküdar Vapuru Faciası olmuştu.  

1959 yılı son gecesi DP'den istifası hayli yankılandı. İstifa sonrası İzmit Garı'nda karşılandığında evine kadar   kalabalıkların omuzunda ve takibindeydi. DP Kocaeli Başkanı Sadık Tanaydın'ın iddiasına göre Sadettin Yalım ve ihraç edilen beş taraftarın ayrılmasıyla partideki huzursuzluklar tamamen ortadan kalkmıştı. (02, 05.01.1959 Hürsöz gazetesi).  

Meclis'te bağımsız olarak yer alsa da Menderes ve bakanlarla bağlantısını kesmedi. Başbakan Menderes ile birlikte Eskişehir'de gözaltına alındı. İpraş temel atma merasimi sırasında çekilen bir fotoğraf yüzünden Yassıada'da idamla yargılanıp, beş yıla mahkum oldu. Önce Kayseri  sonra da İzmit Cezaevi'nde yattı. 2 yıl 3 aylık tutukluluk süresi sonunda 1962 affı ile çıkınca politikayı bıraktı. ****

29 Kasım 1992 tarihinde Ankara'da yapılan Demokrat Parti Beşinci Büyük Kongresi'ne katıldı. DP'nin yeniden doğuşunu gördü. 27 Aralık 1992 günlü Kocaeli Gazetesi'nde çok yakışıklı bir fotoğrafı altında ölüm haberi vardı. "İzmit Belediyesi eski başkanı, DP Kocaeli eski Milletvekili, kentimizin tanınmış siması Sadettin Yalım önceki gece hayata gözlerini yumdu. Cenazesi bugün belediye önünde yapılacak törenden sonra öğlende Fevziye Camii'nden alınıp Bağçeşme'de toprağa verilecek." 

Kaynaklar

* Yunus Nüzhet Unat, Türkyolu Bizimşehir, 16 Şubat 1974

** Yusuf Karaduman, Yalım Ailesi, M.Sabri Yalım'a Armağan, Kocaeli Dokümantasyon Merkezi, 2001, İzmit

***Ruşen Hakkı, Sadettin Yalım, Kocaeli Gazetesi, 02- 03. Mart 1979

      Ruşen Hakkı, Sadettin Yalım, Kocaeli Gazetesi, 13-14 Temmuz 1982

****Cevat Çetin, Sadettin Yalım, Kocaeli Gazetesi, 26, 27 Şubat, 1 Mart,1986

         Hürsöz Gazetesi, (02.01.1959, DP'den İstifa, manşette)

SADETTİN YALIM